فصلنامه فقه
پیاپی 79 (بهار 1393)

احکام مختلف اضطرار به جنایت، به وضوح در فقه تبیین نشده است. همین امر، موجب شده که قوانین جزایی از جمله قانون مجازات اسلامی مصوب سال 1392 نیز دچار نقصان آشکاری در این باره باشد. نویسنده در این نوشتار کوشیده احکام مختلف اضطرار به جنایت نفس و عضو را استنباط کرده، کاستی های قوانین جزایی را نیز در این باره نشان دهد و در نهایت، پیشنهادی برای اصلاح قانون مجازات اسلامی داده است.

از ویژگی های برجسته در روش اجتهادی وحید بهبهانی، واقع گرایی و اهتمام به شناخت موضوعات احکام و نقشی که این شناخت در دستیابی نزدیک تر به احکام شرع دارد، می باشد. محقق بهبهانی این ویژگی را با رویکردهای مختلف عقلی، حسی، تاریخی، اجتماعی، عرفی و عقلایی، در سراسر مباحث فقهی خود نشان داده و آگاهی عمومی ایشان به موضوعات احکام، فضای صدور روایات، نیازها و الزامات اجتماعی احکام، آن را پررنگ ساخته است. این رویکرد، طیف گسترده ای از مسائل را در بر می گیرد; از لزوم سازگاری استنباط با الزامات عقلی و عقلایی تا لزوم سازگاری با امور عینی و حسی و طبیعی، و نیز شناخت الزامات عرفی و مقتضیات زندگی اجتماعی، و از بهره گیری از واقعیات تاریخی متنوع در شناخت مفاد روایات و جمع میان ادله تا استناد به سیره دامنه دار مسلمین و سیره شیعیان و نیز جایگاه و سیره اهل بیت )ع(، و از توجه به قلمرو موضوعات و استناد به آن تا شناخت تاریخی موارد تقیه، و از تاکید بر انصراف واژگان به معانی عرفی تا اعتقاد به ضعف نسبی اعتبار مکاتبات، و از شناخت ویژگی راوی تا ویژگی تعلق حکم به بانوان. دامنه گزارش و تحلیل هر آنچه وی به دست داده، بسی گسترده است; اما آنچه در این مقاله آمده، تنها گزارشی کلی و اجمالی از این رویکرد در نه محور و به دست دادن نمونه هایی از آن در هر محور است.

روایات فقهی تغنی در قرائت قرآن، به دو بخش اصلی، قابل تقسیم است: اول، روایاتی که برخی بر اساس آن ها هرگونه زیباسازی صوت با هر کیفیتی را در قرائت قرآن، موضوعا و تخصصا از موضوع حرمت شرعی غناء خارج می کنند. این بخش، شامل پنج دسته روایت است. موضوع روایات این بخش، قرائت قرآن نیست; اما دلالت آن بر خروج تخصصی تغنی در قرائت قرآن از حکم حرمت غنا، مخدوش و ناتمام است. دوم، روایاتی که موضوع آن ها قرائت قرآن است. این بخش، هفت دسته روایت را در بر می گیرد. دو دسته از این هفت دسته، با عموم حرمت غنا موافقند. یک دسته هم فقط ملاک برتری زیبایی صوت در قرائت قرآن را بیان می کند. چهار دسته دیگر، به لحاظ دلالت و سند، برای تخصیص عمومات حرمت غنا ناکافی اند.

تبیین صحیح مفهوم صوت لهوی و تحدید موضوع و حکم شرعی آن، رابطه وثیقی با مبحث غنا دارد. در نوشتار حاضر، صوت ملازم و ممهد معاصی به عنوان موضوع حرمت شرعی در صوت لهوی، معرفی شده است. تحقق اصوات لهوی در برخی معانی مطرح، مثل الحان برآمده از آلات موسیقی، آواهای طرب انگیز و آواز ملازم با معاصی، به دلایل متعدد، در تلاوت قرآن کریم چندان متصور نیست. از سوی دیگر، به نظر می رسد صوت لهوی به مفهوم »الحان متناسب با مجالس لهوی« منحصرا در تلاوت قرآن، متصف به عنوان حرمت باشد. به باور نگارنده، این نوع اصوات لهوی، آسیب زاترین نوع آواها در تلاوت حرفه ای قرآن کریم هستند. فقهای اهل سنت، صوت لهوی را موضوع حرمت شرعی قرار نداده و تنها از عنوان غناء استفاده کرده اند. این مساله می تواند تاثیر بسزایی در نحوه تعامل قاریان شیعه مذهب با شیوه های معمول قاریان سنی مذهب در ایجاد سبک ها و نغمات قرآنی، داشته باشد.

موضوع این نوشتار، بررسی اختلاف آرا در مساله کاربست حکمت احکام در استنباط حکم، در تضییق و توسعه دلیل به واسطه آن است. تعابیر »الحکمه لاتعمم و لاتخصص«، »عدم الإطراد إثباتا و نفیا«، »الحکم لایدور مدار الحکمه«، و »لایکون جامعا و لا مانعا« تعابیر معروفی در ادبیات فقهی و اصولی معاصر است. برخی حکمت را نیز مانند علت، معمم دانسته اند. اخیرا متفرع بر مبنای تعمیم به حکمت، اقول دیگری نیز مطرح شده است. از دیدگاه این نوشتار، ادبیات این مساله و جنبه های مختلف آن، شفاف نیست; و این عدم شفافیت، باعث توهم نزاع شده است; و گویا هر چه به این مباحث اضافه شود، بر ابهام و اختلاف در آن افزوده می شود. مقاله حاضر برای این شفافیت، جنبه های مختلف این مساله را طرح کرده، محل ادعای اقوال را در این جنبه ها تبیین می کند تا معلوم شود چه مقدار از این اختلاف نظرها، اختلاف واقعی در تعمیم دلیل به حکمت است. این جنبه ها عبارتند از: 1. توسعه و تضییق دلیل به حکمت حکم در استظهارات اولی و ثانوی; 2. توسعه دلیل به علت تامه و تضییق آن به علت منحصره; 3. ظهور تعلیل در بیان علت یا در بیان حکمت; و 4. معیار تمییز علت از حکمت.
در این مقاله سعی شده با تبیین محل دقیق ادعای آرا در هر یک از این جنبه ها، معلوم شود که در عدم تعمیم دلیل به حکمت حکم از آن جهت که حکمت حکم است، اختلافی نیست; و اگر در جایی تعمیمی هست، ناشی از حکمت، از جهت حکمت بودن آن، نیست.

بررسی قرآن کریم و روایات معتبر، نشان می دهد که پیامبر)ص( و امام)ع( غیر از شان اصلی ابلاغ پیام الاهی، شوون دیگری همچون شان عادی، ولایی و قضایی نیز داشته اند، همان طور که دانشمندان کلام، فقه و اصول، شوون گوناگونی را برای معصوم ذکر کرده اند. توجه و به کارگیری درست این شوون در رشته های مختلف علوم اسلامی، می تواند نتایجی را در این علوم به بار آورد. در این مقاله تلاش شده تا به اختصار، شوون موثر در علم اصول توضیح داده شود و مهم ترین نتایج توجه و به کارگیری آن شوون در علم اصول بررسی شود. این نتایج عبارتند از تفکیک روایات قابل استناد در علم اصول از روایات غیر قابل استناد، حل تعارض روایات اثبات کننده برخی مسائل اصولی، تعیین وظیفه در هنگام شک در روایات قابل استناد در اصول، و تعریف سنت.

از جمله سرفصل های مهم دانش نوپیدای »فلسفه علم اصول«، پرداختن به روش ها و رویکردهای دانش اصول است. دانش اصول که زاییده ضرورت و نیاز دانش فقه در طول تاریخ بوده، تحولات و تطورات ساختاری و متدیک بسیاری داشته است. مقایسه الذریعه مرحوم سید با آثار اصولیان معاصر و نگاهی گذرا به ادوار تاریخی اصول، این تحولات را به خوبی نمایان می کند.
این تحولات را می توان از جمله، محصول رویکردهای متفاوت اصولیان و روش های مختلف ایشان دانست که به تناسب تحولات محیطشان بدان ها پرداخته اند.
طرح مباحث نوپیدایی همچون اصول فقه حکومتی که برآمده از فقدان پاره ای مباحث مهم ناظر به فقه حکومت - فقه حکومتی - و اعتقاد به پاسخ گو نبودن اصول فقه موجود در تامین نیازها و دغدغه های حوزه حکومت است، بر ضرورت این بازخوانی می افزاید; چراکه انشعاب در علمی بنیادی همچون اصول اگر هم مطلوب باشد، باید پس از یقین به اتمام ظرفیت موجود و مطلوب آن باشد; و نه این که آسیب های قابل مدیریت و کاستی های اندک را که به احتمال فراوان قابل تدارک اند، معبری برای در هم ریختن آن، قرار دهیم.
در این مقاله تلاش شده تا ضمن اشاره به این روش ها و رویکردها، آسیب شناسی اجمالی ای از رویکردها و روش های دانش اصول نیز گزارش شود.